Αλεβισμός και Άγιος Γρηγόριος ΠαλαμάςΣχόλια του νυν Μητροπολίτη Ναυπάκτου κ.Ιεροθέου στον ισχυρισμό του καθηγητή Δ.Κιτσίκη ότι ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς είχε εντυπωσιασθεί από τον Αλεβισμό, «που τόσο κοντά ευρισκόταν στην Ορθοδοξία», ώστε ειλικρινά πίστεψε πως σύντομα οι Τούρκοι θα γίνονταν Χριστιανοί Ορθόδο­ξοι...

Σχόλια του νυν Μητροπολίτη Ναυπάκτου κ.Ιεροθέου στον ισχυρισμό του καθηγητή Δ.Κιτσίκη ότι ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς είχε εντυπωσιασθεί από τον Αλεβισμό, «που τόσο κοντά ευρισκόταν στην Ορθοδοξία», ώστε ειλικρινά πίστεψε πως σύντομα οι Τούρκοι θα γίνονταν Χριστιανοί Ορθόδο­ξοι... 

Ο Καθηγητής της Ιστορίας του Πανεπιστήμιου της Οττάβας Δημήτριος Κιτσίκης σε άρθρο του στην «Παράδοση» αναφέρεται στο φαινόμενο του αλεβισμού, που παρουσιάζεται έντονα στην Τουρκία και δημιουργεί σ’ αυ­τήν προβλήματα. Μεταξύ των άλλων λέγεται ότι «ο ό­ρος αλεβισμός» εμφανίστηκε στην Οθωμανική Αυτοκρα­τορία μονάχα στον 19^ο αιώνα, για να χαρακτηρισθούν οι ετερόδοξοι. Συνεπώς πρωτύτερα σήμαινε απλώς, όπως και στο Ιράν, οπαδό του σιϊσμού. Πέρα από την ύπαρ­ξη των Αλεβίδων και του όρου αλεβισμού, ο Καθηγητής παρουσιάζει και την φυσιογνωμία του αλεβισμού, γράφον­τας: «Την ουσία όμως του Αλεβισμού, δηλαδή την σύνθεση σαμανισμού, σιϊσμού και ελληνοορθοδοξίας τη συ­ναντάμε ήδη στο γενάρχη Οσμάν, η οποία μέσω των σουφιστικών ταγμάτων θα συνεχισθεί μέχρι τον 20^ο αιώ­να»¹.

Από τις παρατηρήσεις του Καθηγητού φαίνεται ότι οι Αλεβίδες είναι ένα κράμα σαμανισμού, σιϊσμού και ελληνορθοδοξίας. Ιδίως αυτό το τελευταίο, αν πραγματι­κά συμβαίνει, είναι πολύ ενδιαφέρον σημείο για μας τους Ορθοδόξους. Ο Καθηγητής χρησιμοποιεί διάφορα παρα­δείγματα για να υποστηρίξη τις απόψεις του. Δεν έχω πρόθεση να τα αμφισβητήσω, δεδομένου μάλιστα ότι δεν είμαι επιστήμων ιστορικός, και φυσικά ούτε ποτέ ασχολήθηκα με το σοβαρό αυτό θέμα.

Οφείλω όμως να παρατηρήσω ότι κλονίστηκα σημαν­τικά από την χρησιμοποίηση ενός παραδείγματος από την ζωή του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, που συνέβη κατά τον χρόνο της αιχμαλωσίας στους Τούρκους. Οι προσω­πικές μου παρατηρήσεις από την ανάγνωση των επιστολών του Αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά προς την Εκκλη­σία της Θεσσαλονίκης, στις οποίες αναφέρονται οι θεολογικές συζητήσεις, που είχε ο άγιος Γρηγόριος με τον εγγονό του Ορχάν, τους Χιόνες και άλλους Μωαμεθα­νούς, καταλήγουν σε διαφορετικά συμπεράσματα από αυτά του Καθηγητού. Θα ήθελα να παραθέσω τα όσα λέ­γονται από τον Κιτσίκη και στην συνέχεια να εκθέσω τα δικά μου σχόλια και τις προσωπικές μου παρατηρήσεις.

Γράφει ο Καθηγητής: «Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο ελληνοτουρκικός διάλογος του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά το 1354 στην αυλή του Ορχάν με τον γιό τού Οθωμανού ηγεμόνα Ισμαήλ και τους λεγομένους Χίονες, παρουσία του Έλληνα γιατρού του Ορχάν, του Ταρωνίτη. Άσχετα από το ποια ακριβώς δοξασία είχαν οι Χίονες, γεγονός είναι πως ο Ορχάν τους χρησιμοποιού­σε για θεολόγους του αντί για ουλεμάδες τού σουνιτικού Ισλάμ και ότι αυτοί οι Χίονες πρέσβευαν κάποια μορφή συγκρητισμού. Γεγονός επίσης είναι πως ο Παλαμάς τό­σο πολύ εντυπωσιάσθηκε από το κατ’ ουσίαν Αλεβισμό της ηγεμονίας τού Ορχάν, ώστε ευρισκόμενος στη Νί­καια και συζητώντας στον δρόμο θρησκευτικά θέματα με τους περαστικούς έγραψε το περίφημο: «Εις δε τις εκεί­νων είπεν ως εσταί ποτε ότε συμφωνήσομεν αλλήλοις· και εγώ συνεθέμην και επευξάμην τάχιον ήκειν τον καιρόν εκείνον». Με άλλα λόγια ο Παλαμάς είχε σε τέτοιο ση­μείο εντυπωσιασθεί από τον Αλεβισμό, που τόσο κοντά ευρισκόταν στην Ορθοδοξία, ώστε ειλικρινά πίστεψε πως σύντομα οι Τούρκοι θα γίνονταν Χριστιανοί Ορθόδο­ξοι»².

Στο κείμενο αυτό έχουν εισχωρήσει πολλές παρερμη­νείες, τις οποίες θα προσπαθήσω να παρουσιάσω. Αυτό θα καταδείξη ότι στα ιστορικά θέματα χρειάζεται προ­σεκτική μελέτη των πηγών και ποτέ δεν πρέπει να χρη­σιμοποιούμε διάφορα ιστορικά γεγονότα για να υποστηρίξουμε μια προσωπική μας άποψη, δηλαδή δεν πρέπει να στοχαζόμαστε πάνω σε ιστορικά γεγονότα.

1. Πραγματικά ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς είχε τρεις θεολογικές συζητήσεις με τους Οθωμανούς κατά τον καιρό της αιχμαλωσίας του σ’ αυτούς. Οι συζητήσεις αυτές, καθώς και όλες οι ταλαιπωρίες και κακουχίες που υπέστη σκιαγραφούνται θαυμάσια σε δύο επιστολές που απέστειλε ο θείος Γρηγόριος προς την Εκκλησία του, δη­λαδή την Εκκλησία της Θεσσαλονίκης, εκ των οποίων η πρώτη έχει τίτλο «επιστολή προς την εαυτού Εκκλη­σίαν», και η δευτέρα «του Θεσσαλονίκης ότε εάλω», κα­θώς επίσης και την διάλεξη του Αγίου Γρηγορίου «προς τους αθέους Χιόνας συγγραφείσα παρά Ιατρού του Ταρωνείτου, παρόντος και αυτηκόου γεγονότος του Παλα­μά μετά των Ισμαηλιτών».³. Επομένως έχουμε την δυ­νατότητα να δούμε τα ίδια τα κείμενα και να αποκτήσουμε προσωπική γνώμη. Σ’ αυτά, όπως θα αποδειχθή, νομίζω, δεν φαίνεται πουθενά ο ενθουσιασμός του Αγίου Γρηγορίου για τους λεγομένους Αλεβίδες. Τα όσα έγιναν κατά τον καιρό της αιχμαλωσίας του Αγίου Γρηγορίου έ­χουν κεντρική θέση στην υπόθεση του αλεβισμού, γιατί όπως ομολογεί ο Καθηγητής Κιτσίκης «εάν δεν λάβουμε υπ' όψη μας την αλεβίδικη προέλευση των Οσμανιδών πλήθος βασικών γεγονότων της ελληνοτουρκικής ιστο­ρίας καθίστανται ακατανόητα»⁴.
2. Ο πρώτος θεολογικός διάλογος διεξήχθη μεταξύ τού Αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά και τού Ισμαήλ. Ο ί­διος ο άγιος Γρηγόριος γράφει: «Ο δε Ισμαήλ, ούτω γαρ ο τού μεγάλου αμηρά υϊδούς εκαλείτο»⁵. Ο Κιτσίκης λέ­γει ότι διεξήχθη διάλογος τού Αγίου Γρηγορίου τού Πα­λαμά «με τον γιό τού Οθωμανού ηγεμόνα Ισμαήλ». Όμως ο υϊδούς δεν είναι ο γιος, αλλά ο εγγονός. Κατά τον Πλάτωνα και άλλους έλληνας συγγραφείς ο υϊδούς είναι ο υιός τού υιού, δηλαδή ο εγγονός⁶. Επομένως ο Ι­σμαήλ ήταν υιός τού Μουράτ, ο οποίος ήταν υιός τού Ορχάν⁷. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι στον διάλογο αυτόν ο άγιος Γρηγόριος κάνει λόγο για Τούρκους και όχι για Αλεβίδες: «Οι τούρκοι λόγον είναι τού Θεού φασί τον Χριστόν...»⁸.
3. Ο δεύτερος διάλογος τού Αγίου Γρηγορίου διεξή­χθη με τους Χιόνες. Πολλά έχουν υποστηριχθή για τους Χιόνες. Εδώ μόνον πρέπει να παραθέσω την γνώμη τού Αγίου Γρηγορίου, όπως φαίνεται στις επιστολές του. Ο άγιος τους χαρακτηρίζει «ανθρώπους μηδέν άλλο μελετήσαντες και παρά τού Σατανά διδαχθέντας η βλασφη­μίαν και αναισχυντίαν εις τον Κύριον ημών Ιησούν Χριστόν, τον τού Θεού υιόν»⁹. Ο δε αμηράς τους χαρακτη­ρίζει «σοφούς και ελλογίμους»¹⁰. Είναι πολύ χαρακτηρι­στικό ότι και ο άγιος Φιλόθεος Κόκκινος, σύγχρονος και βιογράφος τού Αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά, τους ονο­μάζει «νέους παραβάτας και ασεβείς Χιόνας»¹¹.

Δεν επιθυμώ να ενδιατρίψω στην προέλευση τού ονό­ματος τους, την φυσιογνωμία τους κ.λ.π., γιατί ο ανα­γνώστης μπορεί να βρη εκτενή ανάλυση στην κατατοπι­στική εισαγωγή του Παναγιώτου Χρήστου¹². Μόνον θα ήθελα να παραθέσω το συμπέρασμα τού ανωτέρω Καθηγητού: «Οι Χιόναι είχον βασικώς αποστή της χριστιανι­κής πίστεως, αλλ’ ήθελον να έχουν την συνείδησίν των ήσυχον ότι διετήρουν μέρος αυτής κρυφίως ως κρυπτοχριστιανοί — και τούτο ήθελον να αποκρύψουν από τον Ορχάν —, ενώ ηδύναντο να εμφανίζωνται και ως Τούρ­κοι και ως Ιουδαίοι. Ήσαν μία συγκρητιστική ομάς, διαμορφωθείσα εκ των στυγνών συνθηκών της τουρκικής ει­σβολής εις την Μικράν Ασίαν»¹³. Είναι πιθανόν ο Ορ­χάν να χρησιμοποίησε «επίλεκτα μέλη της οικογενείας αυτής εις το υπανάπτυκτον εκπαιδευτικόν σύστημά του»¹⁴.

Η συζήτηση τού Αγίου Γρηγορίου με τους Χιόνες δεν έγινε σε κλίμα ευχάριστο. Πολλές φορές στον διασωθέντα διάλογο λέγεται ότι οι Τούρκοι και οι Χιόνες διέκοπταν τον άγιο Γρηγόριο θορυβούντες¹⁵. Μάλιστα δε στο τέλος της διαλέξεως ένας από τους Χιόνες στράφηκε ε­ναντίον τού Αγίου Γρηγορίου και τον εράπισε. «Εις δε των Χιόνων προσκαρτερήσας ύβρισε τον μέγαν τού Θεού αρχιερέα αισχρώς και ορμήσας επάνω αυτού έδωκεν αυτώ πληγάς κατά κόρρης»¹⁶. Βέβαια, οι άλλοι παριστάμενοι Τούρκοι τον κατηγόρησαν και τον επετίμησαν, αλλά το γεγονός είναι ότι η συζήτηση δεν έγινε σε ομαλές συνθή­κες, όπως θα έπρεπε να γινόταν αν υπήρχε ευνοϊκότητα σχέσεων μεταξύ των Τούρκων και τού Αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά.

 Η ίδια ατμόσφαιρα σχεδόν επικράτησε και στην τρίτη θεολογική συζήτηση που είχε ο άγιος Γρηγόριος με τους Τούρκους κατά τον χρόνο της εξορίας του. Στο ση­μείο αυτό θα δούμε την μεγαλύτερη απομάκρυνση τού Κιτσίκη από το κείμενο τού Αγίου.

Ο Κιτσίκης λέγει ότι ο άγιος Γρηγόριος συζητούσε «στο δρόμο θρησκευτικά θέματα με τους περαστι­κούς»¹⁷. Γεγονός πάντως είναι ότι η συζήτηση διεξήχθη μεταξύ τού Αγίου Γρηγορίου και τού τασιμάνη, που ήταν υπεύθυνος για την λατρεία των Τούρκων, ύστερα από την κηδεία ενός Μουσουλμάνου, παρουσία βεβαίως μερικών Τούρκων και Χριστιανών. Και η συζήτηση περιστράφηκε στην διαφορά μεταξύ τού Μωάμεθ και τού Χριστού, θέμα που ήταν το κεντρικό σημείο κατά την διάρκεια των θεολογικών συζητήσεων.

Πράγματι, κατά την διάρκεια της συζητήσεως αυτής ένας από τους παρισταμένους Τούρκους είπε: «έσται ποτέ ότε συμφωνήσομεν», δηλαδή θα έλθη καιρός που θα συμ­φωνήσουμε μεταξύ μας. Και τότε ο άγιος Γρηγόριος απήντησε: «Και εγώ συνεθέμην και επευξάμην τάχιον ήκειν τον καιρόν εκείνον», δηλαδή συμφώνησε και ευχήθηκε να έλθη το ταχύτερο ο καιρός εκείνος¹⁸. Το πρό­βλημα όμως είναι ότι ο Κιτσίκης το ερμηνεύει λανθασμέ­να και δίδει την εντύπωση ότι ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς εντυπωσιάσθηκε από τον Αλεβισμό «που τόσο κον­τά ευρισκόταν στην Ορθοδοξία, ώστε ειλικρινά πίστεψε πως σύντομα οι Τούρκοι θα γίνονταν Χριστιανοί Ορθό­δοξοι». Από όσα όμως προηγήθηκαν της φράσεως αυτής και από την ερμηνεία που έδωσε ο άγιος Γρηγόριος σ' αυτήν αποκλείεται να εντυπωσιάσθηκε και να πίστευσε ε ι λ ι κ ρ ι ν ά ότι γρήγορα οι Τούρκοι θα γίνον­ταν Ορθόδοξοι Χριστιανοί. Και εξηγούμαι περισσότερο.

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς με τρόπο έξυπνο και ομολογιακό, κατά την διάρκεια της συζητήσεως, έστρε­ψε πολύ γρήγορα τον λόγο στην διαφορά μεταξύ του Μω­άμεθ και τού Χριστού και τόνισε την υπεροχή του Χρι­στού έναντι του Μωάμεθ. Αναφέρθηκε στην διαγωγή του Μωάμεθ και των Μωαμεθανών, που κυρίευσαν τα μέρη εκείνα με πόλεμο και μάχαιρα, με λεηλασίες, ανδραποδισμούς και φόνους, με ενέργειες, δηλαδή, που δεν προ­έρχονταν από τον αγαθό Θεό, αλλά με θέλημα του ανθρωποκτόνου διαβόλου, ενώ αντίθετα ο Χριστιανισμός α­πλώθηκε στον κόσμο με την αγάπη και την εγκράτεια κ.λ.π.¹⁹. Στο σημείο αυτό φάνηκε η τεράστια διαφορά μεταξύ των Χριστιανών και των Τούρκων.

Η παρατήρηση αυτή του Αγίου Γρηγορίου εξηρέθισε τους παρισταμένους Τούρκους - Μουσουλμάνους και κινήθηκαν «προς οργήν». Τότε ακριβώς οι παριστάμενοι Χριστιανοί έκαναν νοήματα στον άγιο Γρηγόριο «παρείναι τον λόγον», δηλαδή να περατώση τον λόγο. Τότε ο άγιος Γρηγόριος, κάνοντας ιλαρό τον λόγο του και υπομειδιάσας, είπε: «Ει γε κατά τους λόγους συνεφωνούμεν ενός αν ήμεν και δόγματος», δηλαδή αν συμφωνούσαμε στην διδασκαλία τότε θα ανήκαμε σε ένα δόγμα. Με τον λόγο αυτόν ο άγιος Γρηγόριος ήθελε να κάνη τον λόγο του ιλαρότερο, να μη φθάσουν στα άκρα, και φυσικά έ­δειχνε και την μεγάλη διαφορά που υπήρχε μεταξύ τους.

Γι' αυτό σημειώνει ο ίδιος: «Αλλ' ο νοών νοείτω των ειρημένων την δύναμιν»²⁰.

Αφού χαμήλωσαν οι τόνοι της συζητήσεως, κάποιος από τους παρισταμένους είπε ότι θα έλθη καιρός που θα συμφωνήσουν. Τότε ακριβώς ο άγιος Γρηγόριος Παλα­μάς λέγει ότι συμφώνησε και ευχήθηκε να έλθη το ταχύ­τερο. Πρέπει να δούμε τον λόγο αυτόν στην όλη ατμό­σφαιρα που προηγήθηκε και όχι στον ενθουσιασμό τού Αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά για τον Αλεβισμό «που τό­σο κοντά ευρισκόταν στην Ορθοδοξία». Και φυσικά αυτό φαίνεται καθαρά και από την ερμηνεία που έδωσε ο ίδιος ο άγιος Γρηγόριος της ιδικής του φράσεως.

Γράφει ότι συμφώνησε σ’ αυτόν τον λόγο ενθυμηθείς τον λόγο τού Αποστόλου Παύλου, «τω ονόματι Ιησού Χριστού παν γόνυ κάμψει και πάσα γλώσσα εξομολογήσηται ότι Κύριος Ιησούς Χριστός εις δόξαν Θεού πατρός». Και μάλιστα επεξηγεί στο ποίμνιό του ότι αυτό θα γίνη κατά την Δευτέρα Παρουσία τού Χριστού: «τούτο ο’ έσται πάντως εν τη δευτέρα παρουσία τού Κυρίου Η­μών Ιησού Χριστού²¹».

Μελετώντας το κείμενο αυτό του Αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά δεν μπόρεσα πουθενά να δω, όσο καλή διάθεση και αν είχα, ότι ο άγιος εντυπωσιάσθηκε από τον Αλεβισμό, και ότι «ειλικρινά πίστεψε πως σύντομα οι Τούρ­κοι θα γίνονταν Χριστιανοί Ορθόδοξοι», όπως λέγει ο Κιτσίκης. Αντίθετα είδα την φράση τού Αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά ως μια διπλωματική ενέργεια για να τελειώση καλά η συζήτηση, κατά την οποία μίλησε με παρρη­σία και θα έλεγα προκλητικά εναντίον τού Μωάμεθ, προ­ξενώντας οργή στους παρισταμένους Τούρκους.

 Από τις τρεις αυτές θεολογικές συζητήσεις φαίνε­ται ότι το κεντρικό θέμα τους ήταν η τεράστια διαφορά μεταξύ τού Χριστού και τού Μωάμεθ. Ο άγιος Γρηγό­ριος πάντοτε επανέφερε την συζήτηση σ’ αυτό το σημείο. Ξεκινούσε από το ότι το Κοράνιο πίστευε στον Χριστό ως λόγο τού Θεού. Η αντίθεσή του ήταν ότι οι Χριστια­νοί δεν μπορούν να δεχθούν τον Μωάμεθ ως Προφήτη. Φυσικά και οι Τούρκοι ζητούσαν από τους Χριστιανούς να δεχθούν τον Μωάμεθ ως Προφήτη, αφού και το Κο­ράνιό τους δέχεται τον Χριστό. Συνεπώς, το ότι οι συζητούντες με τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά Τούρκοι φαί­νονταν ότι αναγνώριζαν τον Χριστό ως λόγο του Θεού, αυτό δεν το έκαναν γιατί ήταν φιλικά διακείμενοι προς τους Χριστιανούς, αλλά γιατί το γράφει το Κοράνιο.

Βέβαια, πρέπει να πούμε ότι την εποχή εκείνη οι Μου­σουλμάνοι δέχονταν διάφορες επιρροές τόσο από τον νε­οπλατωνισμό όσο και από τον χριστιανικό ασκητισμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Τζαλαλουντίν Ρουμί²². Αυτός ο επηρεασμός και συγκρητισμός, που είναι φαινόμενο που παρουσιάζεται σε κάθε εποχή και σε ο­παδούς διαφόρων ομολογιών και θρησκειών, είναι ένα κα­θολικό φαινόμενο. Φαίνεται όμως από το περιστατικό του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά ότι δεν πρόκειται για κά­ποιο πλησίασμα των Μουσουλμάνων προς τον Χριστια­νισμό, αλλά μάλλον το αντίθετο, δηλαδή φανερώνεται η επιθετική τους διάθεση. Και το ότι μερικοί εξαναγκάζον­ταν να προσχωρήσουν στον Μουσουλμανισμό, όπως φαί­νεται εν μέρει και στους Χιόνας, δείχνει τις φονικές και εχθρικές διαθέσεις των Τούρκων, και όχι τόσο την φιλία τους.

 Σε πολλά σημεία των επιστολών που απέστειλε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς προς το ποίμνιο της Θεσ­σαλονίκης, συναντούμε πολύ βαρεία επίθετα για τους Τούρκους, οι οποίοι υποτίθεται, κατά τον Κιτσίκη, είχαν ενθουσιάσει τον άγιο Γρηγόριο. Τους Ονομάζει βαρβά­ρους, και μάλιστα «τοις πάντων βαρβάρων βαρβαρωτάτοις»²³. Οι Τούρκοι αποτελούν «το δυσεβές και θεομισές και παμμίαρον τούτο γένος», που ο Θεός παρέδωσε σε αδόκιμο νου και πάθη ατιμίας, «ώστε βιούν αισχρώς και απανθρώπως και θεομισώς»²⁴. Αισθάνεται ο άγιος Γρηγόριος ότι οδηγείται από χέρια άνομα: «...αρπαγέντες οίον χερσίν άνομων εκείθεν»²⁵. Γράφει ότι οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν τους Χριστιανούς πολύ σκληρά. Η φράση «άγοντας, αγομένους όρων»²⁶ δείχνει μια φρικτή πραγματικότητα. Όλα αυτά δεν θα τα έλεγε ο άγιος Γρη­γόριος ο Παλαμάς εάν «είχε εντυπωσιασθεί από τον Αλεβισμό, που τόσο κοντά ευρισκόταν στην Ορθοδοξία», ούτε βέβαια ότι «ειλικρινά πίστεψε πως σύντομα οι Τούρ­κοι θα γίνονταν Χριστιανοί Ορθόδοξοι». Άλλωστε, μπο­ρούμε να υποθέσουμε ότι διαψεύσθηκε τόσο γρήγορα ο μέγας αυτός Πατήρ της Εκκλησίας;

Βέβαια, το θέμα του αλεβισμού στην σύγχρονη εποχή πρέπει να μελετηθή. Δεν μπορώ να αμφισβητήσω τυχόν πραγματικά στοιχεία του Καθηγητή Κιτσίκη, ούτε να στα­ματήσω την προσπάθεια να βρεθούν ειρηνικές λύσεις για την περιοχή μας. Αλλά αυτό πρέπει να γίνεται με τις α­παραίτητες προϋποθέσεις. Η μία, ότι δεν πρέπει να αλλοιώνουμε τα ιστορικά γεγονότα και να παραποιούμε τα κείμενα των Αγίων Πατέρων, για να γίνουν υποστηρίγματα των απόψεών μας. Η άλλη, ότι δεν πρέπει να μειώ­νουμε ή να περιφρονούμε την ορθόδοξη διδασκαλία.

Πραγματικά, δεν μπορεί ποτέ η Ορθόδοξη Εκκλησία να χρησιμοποιείται, και μάλιστα παραποιημένα, σε πολιτι­κές σκοπιμότητες.

Κάθε χώρα πρέπει να χρησιμοποιή τα κατάλληλα μέ­σα και τους καλύτερους τρόπους για να εξασκή την εξωτερική της πολιτική. Και στην εποχή μας το φαινόμε­νο τού αλεβισμού πρέπει να προσεχθή και να ερευνηθή με προσοχή και σοβαρότητα. Δεν θεωρώ όμως σωστό να εντάσσουμε την Ορθόδοξη Εκκλησία στην προσπάθεια αυτή. Γιατί τότε, εκτός των άλλων, δεν μπορούμε να κά­νουμε ούτε ρωμαίικη πολιτική, ούτε φυσικά και επιστη­μονική έρευνα.