Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ, Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΛΑΜ Γράφτηκε από τον/την Πρώτ. Βασιλείου Α. Γεωργοπούλου

Πρωτ. Βασιλείου Α. Γεωργοπούλου, Λέκτορος Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.

Τή δεύτερη Κυριακή τῶν Νηστειῶν τῆς Μέγ. Τεσσαρακοστῆς ἡ Ἐκκλησία μας προβάλλει καί τιμᾶ γιά δεύτερη φορᾶ μέσα στό ἐκκλησιαστικό ἔτος μία κορυφαία πατερική φυσιογνωμία, τόν Ἄγ. Γρηγόριο, ἀρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης, τόν Παλαμά. Τό γεγονός αὐτό εἶναι μία καλῆ ἀφορμή γιά νά προσεγγίσουμε ἀπό ὀρθόδοξης πλευρᾶς, μέ ὁδηγό μας τό πρόσωπο τοῦ ἱεροῦ Πατέρα, ὁ ὁποῖος ἐκφράζει τήν ἐκκλησιαστική διδασκαλία κατά τρόπο ἀκέραιο, αὐθεντικό, σαφῆ καί κρυστάλλινο, μία θεωρία πού ὑπάρχει στή σύγχρονη, ἑτερόδοξη κυρίως ἀκαδημαϊκή διανόηση (π.χ. Karl Josef Kuschel, Bertold Klappert, Smail Balic, Jonathan Magonet, Thomas Nauman) κ.ἅ. καί σχετίζεται ἄμεσα καί μέ τήν προβληματική τῶν σύγχρονων διαθρησκειακῶν διαλόγων.

Πρόκειται γιά τή θεωρία τῶν λεγομένων «Ἀβρααμικῶν θρησκειῶν» πού ἀρχικά πρωτοδιατυπώθηκε ἀπό τόν Γάλλο Ἰσλαμολόγο καί μυστικιστή, τόν Louis Massignon (1883-1962). Σύμφωνα μέ τόν πυρήνα τῆς ἐν λόγῳ θεωρίας οἱ τρεῖς μονοθεϊστικές θρησκεῖες, Χριστιανισμός, Ἰουδαϊσμός καί Ἰσλάμ ἔχουν:

α) κοινό πατέρα τόν Ἀβραάμ,
β) κοινή ἀφετηρία καί ἀναφορά, τήν πίστη τοῦ πατριάρχη Ἀβραάμ στόν ἕνα Θεό, καί
γ) τό κοινό καθῆκον τοῦ πιστοῦ νά ὑπακούει στό θέλημα τοῦ Θεού¹. Ἀνάλογη προβληματική σχετικά μέ τήν ὁμολογία τῆς πίστης στόν Ἀβραάμ καί τήν ἀντίληψη, ὅτι οἱ Μουσουλμάνοι προσεύχονται μαζί μέ τούς χριστιανούς στόν ἕνα Θεό θά υἱοθετηθεῖ ἐπισήμως ἀπό τήν Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία κατά τή Β' Βατικάνεια Σύνοδο².

Στα πλαίσια τῆς διαθρησκειακῆς προβληματικῆς ἡ ἐν λόγῳ θεωρία προτείνεται καί καλλιεργεῖται μέ σκοπό τήν ὑπέρβαση τῆς ἱστορικῆς ἀντιπαλότητας καί τῆς θρησκευτικῆς βίας, μέ τήν ὑποτιθέμενη ἀνάδειξη τῆς κοινῆς προέλευσης καί τῶν κοινῶν στοιχείων τούτων τῶν θρησκειῶν.

Οι τρεῖς αὐτές θρησκεῖες, σύμφωνα μέ τόν Karl Josef Kuschel, ἕναν σημαντικό ἐκφραστή της, εἶναι ἀδέλφια ὦς πρός τήν πίστη στόν Θεό τοῦ Ἀβραάμ³. Ἔμφαση δίνεται στόν ἕνα Θεό, στήν ὑπερβατικότητά του καί στή διάκρισή του ἀπό τόν κόσμο. Ταυτοχρόνως μέ ἐξεζητημένες ἀναλύσεις προσπαθοῦν νά ὑπερβοῦν ἤ καί νά συνθέσουν ὄχι μόνο τίς διαφορετικές θεολογικές ἀρχές ἀλλά καί τούς διαφορετικούς τρόπους κατανόησης καί αὐτοῦ τοῦ προσώπου τοῦ πατριάρχη Ἀβραάμ πού ὑπάρχουν μεταξύ τῶν τριῶν θρησκειῶν.

Στην ἴδια συνάφεια ἀπό τούς ὑποστηρικτές τῆς ἐν λόγῳ θεωρίας χρησιμοποιοῦνται καί οἱ ὄροι «Ἀβρααμική οἰκουμένη», «Ἀβρααμικό πνεῦμα» καί «Ἀβρααμική πνευματικότητα».

Είναι βάσιμη ὅμως αὐτή ἡ θεωρία; Ἀποτελεῖ σωστό μοντέλο προσέγγισης καί ἀλληλοκατανόησης ἀνθρώπων διαφορετικῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων; Μπορεῖ νά γίνει ἀποδεκτός ὁ ἰσχυρισμός ὅτι καί οἱ τρεῖς θρησκεῖες εἶναι ἀδέλφια ὦς πρός τήν πίστη στόν ἕνα καί τόν αὐτόν Θεό; Σύμφωνα μέ τή διδασκαλία τοῦ ἄγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ἰδιαιτέρως ὅσον ἀφορᾶ στό σκέλος τῆς σχέσης Χριστιανισμοῦ καί Ἰσλάμ, ἀναμφισβήτητα ὄχι.

Ο ἱερός Πατέρας γνώρισε τό Ἰσλάμ κατά τή διάρκεια τῆς αἰχμαλωσίας του ἀπό τούς Τούρκους τό 1354, διαλέχθηκε τρεῖς φορές μέ ἐκπροσώπους του, ὁμολόγησε καί διατύπωσε μέ σαφήνεια τήν ὀρθόδοξη χριστιανική διδασκαλία, ἐπισήμανε τό ριζικῶς διαφορετικό περιεχόμενο καί τόν τρόπο κατανόησης τοῦ Θεοῦ πού ὑπάρχει μεταξύ Χριστιανισμοῦ καί Ἰσλάμ⁴, ὄπως ἐπίσης καί τόν διαφορετικό τρόπο κατανόησης τοῦ προσώπου τοῦ Χριστού⁵. Τονίζει μέ σαφήνεια σχετικά μέ τίς θεολογικές ἀφετηριακές προϋποθέσεις τοῦ Ἰσλάμ: «Τόν δέ Μεχουμέτ (σ. Σ. τόν Μωάμεθ) οὔτε παρά τῶν προφητῶν εὐρίσκομεν μαρτυρούμενον οὔτε τί ξένον εἰργασμένον καί ἀξιόλογον πρός πίστιν ἐνάγον. Διά τοῦτο οὐ πιστεύομεν αὐτῶ οὐδέ τῷ παρ' αὐτοῦ βιβλίω»⁶.

Με ἀφορμή μάλιστα τίς ἰσλαμικές ἀντιλήψεις περί Χριστοῦ ἐπισημαίνει στό ποίμνιό του: «Προσέχετε μή εὑρεθῆτε ὄπως αὐτοί ἐδῶ, πού, ἐνῶ τόν τεχθέντα ἀπό τήν παρθένο τόν ὀνομάζουν Λόγο τοῦ Θεοῦ καί πνοή του καί Χριστό, δηλαδή Θεάνθρωπο, ἔπειτα τόν ἀποφεύγουν φρενοβλαβῶς καί τόν ἀθετοῦν σάν νά μή εἶναι Θεός»⁷. Ὑπογράμμιζε στίς συζητήσεις του ὅτι κατά τή χριστιανική πίστη τό «ἕνας Θεός» εἶναι ἀλληλένδετο, ἀδιάσπαστο καί μέ τό «Τριαδικός». «Ἐν γοῦν τά τρία καί τά τρία ἐν»⁸.

Ο χριστιανός ὁμιλεῖ πάντοτε σχετικά μέ τό μυστήριο τοῦ Θεοῦ γιά «Τριάδα ἐν Μονάδι, Μονάδα ἐν Τριάδι καί Μονάδα ἅμα καί Τριάδα», πράγμα ἀδιανόητο γιά τό Ἰσλάμ, ὄπως φυσικά καί γιά τόν Ἰουδαϊσμό. «Οὐκοῦν ὁ Θεός τρία, καί τά τρία ταῦτα εἷς ἐστι Θεός καί δημιουργός»⁹.

Ο ἄγ. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς δέν παρέλειψε ἐπίσης νά ἀναδείξει στίς συζητήσεις του μέ τούς Μουσουλμάνους ὅτι καί τά κοινά ἐξωτερικά στοιχεῖα πού ὑπάρχουν (π.χ. προσευχή, ἐλεημοσύνη) ἔχουν διαφορετική θεολογική ἀφετηρία καί δέν προϋποθέτουν ἀπλῶς μία κοινή μονοθεϊστική ἐκδοχή τοῦ Θεού¹⁰.

Η ἐπιχειρηματολογία τοῦ ἱεροῦ Πατέρα βεβαίως δέν ἐξαντλεῖται στά ὅσα ἐνδεικτικῶς ἐπισημάναμε, πλήν ὅμως εἶναι ἱκανά, νομίζουμε, νά δείξουν τή μεγάλη διαφορά πού ὑπάρχει μεταξύ Χριστιανικῶν, Ἰσλαμικῶν ἄλλα καί τῶν Ἰουδαϊκῶν ἀντιλήψεων κατ' ἐπέκταση. Δέν εἶναι τυχαῖο μάλιστα τό γεγονός ὅτι ἡ ἀπόλυτη πιστότητα τοῦ ἄγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ στά δεδομένα τῆς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ θείας Ἀποκαλύψεως, δέν τόν ὁδηγεῖ σέ ἀβαρίες περί τήν πίστη παρά τίς ταλαιπωρίες τῆς αἰχμαλωσίας του.

Ταυτοχρόνως ὅμως τόν ὁδηγεῖ νά κατανοήσει μέ χριστολογική προοπτική καί αὐτή τή θέση ἑνός ἀλλόδοξου συνομιλητῆ του «ὅτι θά ἔλθει κάποτε καιρός πού θά συμφωνήσουμε μεταξύ μας», ἀναφέροντας: «Συνεθέμην γάρ μνησθεῖς τῆς τοῦ ἀποστόλου φωνῆς, ὅτι ἐπί τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ πᾶν γόνυ κάμψει καί πάσα γλώσσα ἐξομολογήσεται ὅτι Κύριος Ἰησοῦς Χριστός εἷς δόξαν Θεοῦ Πατρός, τοῦτο δ' ἔσται πάντως ἐν τῇ Δευτέρᾳ παρουσία τοῦ Κυρίου ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ»¹¹.

Σύμφωνα μέ τόν π. G. Florofsky «ἠμποροῦμεν νά θεωροῦμεν τόν Γρηγόριον Παλαμᾶν ὦς ὁδηγόν μας καί διδάσκαλον εἷς τήν προσπάθειάν μας νά θεολογοῦμεν ἀπό τῆς καρδίας τῆς Ἐκκλησίας»¹². Εἶναι σαφές ὅτι μέ βάση τή διδασκαλία τοῦ ἄγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἡ θεωρία περί «Ἀβρααμικῶν θρησκειῶν» εἶναι πολλαπλῶς ἐλλειμματική καί ἱστορικά ἀνέρειστη.

---

1. Περιεκτική παρουσίαση τοῦ θέματος, τίς διάφορες παραμέτρους του καί τή σχετική εἰδική βιβλιογραφία βλ. Fr. Ei,ler, Abrahamische Okumene, στό EZW Materialdienst. Zeitschrift fur Religions und Weltanschauungsfragen 73(2010), σσ. 72-76. Πρβλ. Τοῦ ἰδίου, Vom Dialogzum Trialog? Der duistich - muslimische Dialog im Angesicht des Judentums, στό EZW Materialdienst 72(2009), σσ. 243-256.
2. Βλ. Lumen Gentium, 16. H. Denzinger - P. Hunermann, Enchiridion symbolorum..., 199137, 4160.
3. Βλ. Fr. Ei,ler, Vom Dialog zum Trialog?, ὄπ.π., σ. 244.
4. Βλ. Ἐπιστολή πρός τήν ἑαυτοῦ Ἐκκλησία, 8-9, 15, 17, 23,27. ΕΠΕ 7,166-168, 175, 177,182,188. Διάλεξις πρός Χιόνας, 6, ΕΠΕ 7, 214
5. Βλ. Διάλεξις πρός Χιόνας, 6. ΕΠΕ 7, 214
6. Βλ. Ἐπιστολή πρός τήν ἑαυτοῦ Ἐκκλησία, 24, ΕΠΕ 7, 184
7. Βλ. Ἐπιστολή πρός τήν ἑαυτοῦ Ἐκκλησία, 33, ΕΠΕ 7, 195. 'Ἐπιστολή ὄτε Ἑάλω, 7, ΕΠΕ 7, 202, Διάλεξις πρός Χιόνας, 10,12 ΕΠΕ 7, 216, 218-220
8. Βλ. Διάλεξις πρός Χιόνας, 6. ΕΠΕ 7, 214
9. Βλ. Διάλεξις πρός Χιόνας, 9. ΕΠΕ 7, 216
10. Βλ. Ἐπιστολή πρός τήν ἑαυτοῦ Ἐκκλησία, 14, 35, ΕΠΕ 7, 172, 196.
11. Βλ. Ἐπιστολή πρός τήν ἑαυτοῦ Ἐκκλησία , 29.Ἐπιστολή ὄτε Ἑάλω, 11, ΕΠΕ 7,190, 208.
12. Βλ. π. George Florofsky, Ὁ Ἄγ. Γρηγόριος Παλαμᾶς καί ἡ πατερική παράδοσις, στό Ἄγ. Γραφή - Ἐκκλησία - Παράδοσις, (μέτ. Δήμ. Τσάμη), Θεσσαλονίκη 1976, σ. 165
[ΠΗΓΗ: http://www.egolpion.com/palamas_islam.el.aspx#ixzz2P42sfuUP]